Thế nào trong mấy ngày qua quý vị cũng được nghe người chung quanh chúc hạnh phúc.

Đối với mỗi cá nhân, có thể biết khi nào mình thật là hạnh phúc, do đó có thể suy nghĩ và chiêm nghiệm với chính bản thân mình, dần dần tìm ra lối sống nào có thể hạnh phúc hơn. Trong lòng không âu lo, không thèm muốn cái gì quá sức, không thù ghét, hờn giận ai cả; biết vui hưởng những gì mình đang có, thí dụ như không khí đang thở, nước lạnh uống cho đỡ khát; nhìn mọi người chung quanh chỉ thấy phát khởi tình thương yêu; đó là những giây phút sống hạnh phúc. Cảm thấy hạnh phúc vì mình tự do; không bị trói buộc trong gông cùm của lòng tham, cơn giận hoặc thói ganh ghét.

Trên đây chỉ nói chuyện hạnh phúc của mỗi cá nhân.

Nhìn rộng hơn, có cách nào giúp cho cả một xã hội hạnh phúc? Muốn dân hạnh phúc thì phải lo những chuyện gì?

Kinh tế

Chúng ta có thể đoán, là muốn xã hội hạnh phúc thì kinh tế đóng một vai trò khá quan trọng. Một quốc gia nghèo đến nỗi người dân thiếu ăn thiếu mặc quanh năm, thì khó sống hạnh phúc. Nhiều nhà tu hành khổ hạnh vẫn thấy an vui. Nhưng nói chung thì không hy vọng tất cả mọi người đều tu chứng cao như vậy.

Cho nên phải lo chuyện kinh tế. Nước nghèo thì dù dân đủ ăn, đủ mặc, nhưng lúc lâm bệnh thiếu thuốc chữa, trẻ con hay chết yểu, người già không được trông nom, xã hội đó sẽ ngăn trở hạnh phúc của nhiều người.

Nhưng một nước kinh tế phát triển cao thì mọi người đều sống hạnh phúc hơn chăng? Câu trả lời là “có” và “không.” Chấm dứt được tình trạng nghèo nàn thì đại đa số dân thấy sung sướng hơn. Nhưng sau đó, hạnh phúc không tăng theo cùng một nhịp với lợi tức gia tăng.

Tại những nước như Mỹ, Nhật Bản lợi tức bình quân theo đầu người dân đã tăng gấp đôi trong nửa thế kỷ vừa qua. Tuổi thọ trung bình cao hơn, đời sống nhiều tiện nghi hơn, chế độ an sinh xã hội tử tế giúp đỡ những người mất việc hoặc gặp tai nạn bất ngờ.

Vậy thì người Nhật và người Mỹ có hạnh phúc gấp đôi không? Rất tiếc, không phải như thế!

Khi hỏi đến hạnh phúc, hầu như đa số dân hai nước trên vẫn không thấy hạnh phúc hơn so với lúc mới thoát khỏi cảnh kinh tế chậm tiến. Ở Mỹ, những cuộc thăm dò dư luận từ thập niên 1950 thấy có khoảng 30% người dân nói họ rất hạnh phúc. Và trong 50 năm qua, tỷ lệ đó không thay đổi dù nước Mỹ đã giàu gấp đôi, đang sống với bao nhiêu tiện nghi mới. Dân Nhật Bản thường cảm thấy hạnh phúc hơn dân Mỹ, nhưng tỷ số những người này cũng không tăng theo lợi tức trong 50 năm qua.

Tại sao đời sống sung túc hơn mà người ta không hạnh phúc hơn?

Thị trường tranh đua

Một giáo sư kinh tế học, Richard Layard, trường London School of Economics, xuất bản cuốn sách bàn về hiện tượng này, nhan đề “Hạnh Phúc: Những Bài Học của Một Khoa Học Mới,” (“Happiness: Lessons from a New Science,” Penguin xuất bản).

Richard Layard không bàn về hạnh phúc cá nhân, ông nghiên cứu hạnh phúc của cả một xã hội.

Một “bài học” mà ông Layard rút ra là, nói chung, người ta cảm thấy bớt hạnh phúc vì cuộc sống cạnh tranh gay go quá. Trong cuộc sống tranh đua của kinh tế thị trường, những người thành công có thể thấy hạnh phúc hơn chút đỉnh. Nhưng những người thất bại thì trong lòng bị tổn thương rất nặng. Hơn bù kém, số hạnh phúc bị mất của những người thất bại rất cao, so với niềm vui tăng lên của những người thành công. Thế là, tổng số hạnh phúc cả xã hội sút giảm.

Chênh lệch giàu nghèo

Một bài học khác được Layard nêu lên là: Giàu hay nghèo không làm thay đổi hạnh phúc; nhưng sự chênh lệch giàu nghèo ảnh hưởng rất mạnh. Một người lợi tức tăng gấp đôi sẽ không hạnh phúc nếu nhìn chung quanh thấy lợi tức người khác tăng gấp mười! Những người đó càng ở gần càng ảnh hưởng nặng.

Những người ở ngay bên cạnh mình thành công hơn, thì lòng ganh ghét nổi lên; hết hạnh phúc. Phần lớn chúng ta không ai ganh tị với ông bà Bill và Melinda Gates, hay ông Jeff Bezos; nhưng sẽ “tủi thân” khi thấy bà hàng xóm của mình ở nhà suốt ngày, không đi làm, mà lại lái chiếc xe Mercedes chẳng hạn!

Các nhà nghiên cứu kinh tế rất thích dùng con số để chứng minh. Có vị giáo sư đã thí nghiệm bằng cách yêu cầu một nhóm sinh viên ở Đại Học Havard chọn một trong hai hoàn cảnh, và nói cho biết mình thích sống trong hoàn cảnh nào.

Cảnh số Một là: Anh/chị lãnh lương $50,000 một năm trong khi những người cùng cảnh ngộ chỉ kiếm được $25,000.

Cảnh số Hai là: Chị lãnh lương $100,000 nhưng chung quanh ai nấy đều lãnh hơn $200,000.

Khi đem câu hỏi trên ra trắc nghiệm, đại đa số các sinh viên thích được sống trong cảnh thứ nhất, lợi tức $50,000 thôi!

Kết luận, là niềm vui của con người không đo bằng số tiền mình có là bao nhiêu mà tùy thuộc cái tâm phân biệt, đem so sánh giàu nghèo với người khác. Ở Nhật và ở Mỹ người ta không sợ chính quyền nhưng vẫn sợ ông/bà hàng xóm! Thấy ai giàu sang hơn thì mình có thể kém vui!

Đến đây ta càng thấy việc tu tâm dưỡng tính là quan trọng. Trong một xã hội cạnh tranh gắt gao mỗi người tìm cách làm việc nhiều hơn, kiếm nhiều tiền hơn, khiến cho những người khác cũng phải làm việc thêm, kiếm tiền thêm. Không còn thời giờ nghỉ ngơi, giải trí nữa, cho nên số người cảm thấy hạnh phúc sẽ giảm. Người ta tự đánh mất tự do và hạnh phúc chỉ vì cái tâm phân biệt!

Thuế

Giáo Sư Richard Layard ngồi trong Nguyên Lão Nghị Viện Anh Quốc (giống như Thượng Viện ở Mỹ nhưng tước vị này không có hạn kỳ). Ông không nghiên cứu về hạnh phúc cho thỏa mãn óc tò mò mà còn đề nghị những “giải pháp chính trị” để dân chúng có cơ hội hạnh phúc hơn. Làm các nào ‘quốc gia” giúp cho dân chúng hạnh phúc hơn?

Huân Tước Layard nêu thí dụ về các biện pháp bảo vệ môi trường sống. Một công ty kiếm lời nhiều nhưng nhà máy của họ có thể phun khói làm người chung quanh khó thở. Nhà máy tăng lợi nhuận nhưng xã hội chịu phí tổn, vì những chi phí trị bệnh. Làm cách nào buộc nhà máy phải bớt phun khói? Giải pháp bình thường là đánh thuế! Càng phun nhiều khói độc, càng phải đóng thuế cao để lấy tiền chữa bệnh người khác! Khi xí nghiệp bị đánh thuế, phí tổn về không khí nhiễm độc biến thành phí tổn sản xuất của công ty. Họ sẽ phải tìm cách giảm phí tổn của họ, tức là giảm khói.

Không cần suy nghĩ nhiều chúng ta cũng biết Lord Layard muốn kết luận thế nào: Để xã hội bớt cạnh tranh gay gắt, hãy đánh thuế lợi tức lũy tiến, kiếm tiền càng nhiều thì suất thuế càng cao! Khi người giàu phải đóng thuế nhiều hơn, hạnh phúc của họ giảm chút ít, nhưng nhiều người khác sẽ hạnh phúc hơn vì cảnh chênh lệch giảm bớt.

Nhưng có thể giúp người giàu thấy không cần lái xe đắt tiền nữa. Một người mua chiếc xe Bentley về đậu trước cửa thú vị thật; nhưng thường làm cho bà con lối xóm bớt vui. Có lẽ chính phủ nên khuyến khích họ dùng xe Jeep, xe Civic chẳng hạn, nhưng phát cho tấm giấy, in chữ lớn dán trên cửa kính chiếc xe: “Tôi đóng thuế hơn $100,000!” Hoặc: “Tôi đóng thuế trên $500,000!”

Không cần mua xe đắt tiền để khoe khoang, vẫn có cách cho thiên hạ biết rằng mình giàu, mà lại góp tiền cho cả nước! Người đóng thuế cảm thấy hạnh phúc hơn một chút!

Đạo lý

Ông Lord Layard cũng viết về những yếu tố khác quan trọng không kém mà không tùy thuộc tiền bạc hay chênh lệch giàu nghèo: Thí dụ, Những người sống chung quanh mình.

Người ta thấy hạnh phúc hơn khi sống trong gia đình hòa thuận; hay khi có bạn bè thân thiết để chia sẻ những lúc vui buồn. Chúng ta hạnh phúc hơn nữa khi cảm thấy mình hữu ích, giúp được người khác, đóng góp cho xã hội. Những điều này ai cũng đồng ý cả. Một xã hội nhiều người sống theo đạo lý chắc hạnh phúc hơn một xã hội chỉ chạy theo vật chất, tiền tài và địa vị.

Những người sùng đạo thường cảm thấy hạnh phúc hơn người vô tín ngưỡng. Nhiều nước lấy công quỹ giúp cho các cơ sở tôn giáo hoạt động, đó cũng là một cách giúp gia tăng hạnh phúc toàn dân. Tất nhiên, các nước Cộng Sản đi bắt bớ, giam cầm hay quản thúc các nhà tu hành thì chắc chắn không nâng cao hạnh phúc cho dân mà còn giảm bớt!

Ngoài tín ngưỡng, các nhà chính trị có thể tạo ra các điều kiện khác giúp cho mọi người bớt khổ. Phòng bệnh, giáo dục trẻ em, giúp các bà mẹ có nhiều thời giờ sống với con dù vẫn đi làm, vân vân. Nhiều người sẽ có cơ hội sống hạnh phúc hơn.

Nhưng quốc gia có nên bắt buộc mọi người phải có một tín ngưỡng để họ sống hạnh phúc hay không? Chắc hẳn là không rồi. Vì hạnh phúc là do mỗi người tự do cảm thấy! Không thể bắt buộc người ta hạnh phúc được!

Cuối cùng, khi nói chung cho cả một quốc gia, chính tự do là một điều kiện thiết yếu cần cho hạnh phúc. Tự do chưa phải là “điều kiện đủ” tạo nên hạnh phúc, nhưng thiếu tự do thì khó sống hạnh phúc.

Ước mong trong năm mới chúng ta đều cố gắng giữ đạo lý, tu tâm dưỡng tánh, để sống hạnh phúc hơn. Muốn mang thêm hạnh phúc tới cho người chung quanh thì chính mình phải sống hạnh phúc. Điều này các nhà chính trị nhiều khi không nghĩ tới. Nhiều khi họ hô hào những chương trình với mục đích mang hạnh phúc cho cả nước, nhưng nhìn vào mặt họ thì thấy hiện lên những ganh ghét, đố kỵ, thù hận, chứng tỏ chính họ đang đau khổ, thật tội nghiệp! (Ngô Nhân Dụng)