1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ BÌNH

CHẤT THƠ TRONG
TRUYỆN ĐƯỜNG RỪNG CỦA LAN
KHAI

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN

Thành phố Hồ Chí Minh 2012


1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ BÌNH

CHẤT THƠ TRONG
TRUYỆN ĐƯỜNG RỪNG CỦA LAN
KHAI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 34

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. BẠCH VĂN HỢP

Thành phố Hồ Chí Minh 2012


1

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết
quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì
công trình nào khác.
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Bình


2

LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Bạch Văn Hợp – người thầy
đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình thực hiện luận văn.
Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn tới PGS.TS Trần Mạnh Tiến, và ông
Nguyễn Lan Phương (con trai của nhà văn Lan Khai) cùng gia đình đã cung
cấp nhiều tư liệu quí giá, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực
hiện đề tài này.
Tôi xin chân thành cảm ơn Khoa Ngữ Văn, Phòng Sau đại học Trường
Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho
tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè đã động viên, giúp đỡ tôi
trong suốt quá trình học tập và hoàn thành đề tài nghiên cứu này.
TP. Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2012
Tác giả

Nguyễn Thị Bình


3

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. 1
LỜI CẢM ƠN....................................................................................................................... 2
MỤC LỤC ............................................................................................................................ 3
QUY ƯỚC TRÌNH BÀY ..................................................................................................... 5
MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 5
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................... 6
2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................................ 7
3. Đối tượng và phạm vi, nhiệm vụ nghiên cứu. ............................................................. 16
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 18
5. Đóng góp của luận văn ................................................................................................ 18
6. Cấu trúc của luận văn................................................................................................... 19
CHƯƠNG MỘT: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ............................................................... 21
1.1. Lan Khai – nhà văn đường rừng xuất sắc ............................................................. 21
1.1.1 Một sự nghiệp văn chương phong phú, đa dạng ............................................. 21
1.1.2. Truyện đường rừng trong sự nghiệp sáng tác của Lan Khai.......................... 26
1.1.3. Những nhân tố tác động tạo nên Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan
Khai .......................................................................................................................... 29
1.2. Chất thơ và chất thơ trong văn xuôi ...................................................................... 31
CHƯƠNG HAI: CHẤT THƠ TRONG BỨC TRANH THIÊN NHIÊN MIỀN NÚI

SỐNG ĐỘNG, NHIỀU MÀU SẮC .................................................................................. 35
2.1. Thiên nhiên thơ mộng, tươi đẹp ........................................................................ 35
2.2. Thiên nhiên mơ màng, huyền bí ........................................................................ 55
2.3. Thiên nhiên thấm đẫm tâm trạng con người ................................................... 68
CHƯƠNG BA: CHẤT THƠ TỎA RA TỪ CUỘC SỐNG, CON NGƯỜI MIỀN NÚI
............................................................................................................................................. 80
3.1. Cuộc sống tinh thần mang đầy tính nhân văn ....................................................... 80
3.1.1. Những lễ hội mùa xuân .................................................................................. 80
3.1.2. Những phong tục, tập quán ............................................................................ 84
3.2. Con người miền núi với những phẩm chất tốt đẹp ............................................... 91
3.2.1. Những chàng trai tài giỏi, gan dạ, chất phác.................................................. 92


4

3.2.2. Những cô sơn nữ xinh đẹp, trong sáng, thơ ngây .......................................... 99
3.2.3. Những mối tình thơ mộng, đắm say ............................................................ 114
KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 123
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 127
PHỤ LỤC.......................................................................................................................... 131


5

QUY ƯỚC TRÌNH BÀY
 Cách ghi chú thích: Cụm chú thích ghi trong ngoặc vuông [ ] để ghi các
ý kiến trích dẫn theo số thứ tự của tài liệu ở danh mục tài liệu tham
khảo và trang trích (khi cần thiết) ghi sau dấu phẩy. Ví dụ: [15, 35-36]
tức: Tài liệu số 15, trang 35-36.
 Các ý kiến trích dẫn, được đặt trong dấu ngoặc kép “ ” và in nghiêng.



6

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Giai đoạn 1930 - 1945 là thời kì phát triển rực rỡ của nền Văn học Việt
Nam hiện đại. Trên bình diện văn xuôi, xuất hiện nhiều tác giả có tên tuổi
như: Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam
Cao, Kim Lân, Thạch Lam, Lan Khai,… Trong đó, nhà văn Lan Khai – cây
bút chủ lực của Nhà xuất bản Tân Dân đồng thời cũng là tác giả của nhiều tác
phẩm thuộc nhiều thể loại văn học khác nhau từ tiểu thuyết, truyện ngắn,
truyện vừa đến kí, thơ ca, dịch thuật, lý luận phê bình… đã gây được sự chú ý
của đông đảo độc giả và giới phê bình. Từ quan niệm nghệ thuật đến sáng tác
của Lan Khai đều ảnh hưởng mạnh mẽ đến các nhà văn và độc giả đương
thời. Lan Khai được mệnh danh là “Nhà văn đường rừng” với những thành
tựu đặc sắc trong việc khám phá thế giới tưởng như huyền bí xa lạ, thế giới
thiên nhiên và phong tục tập quán của con người miền núi, đã đem lại cho bạn
đọc nhiều nhận thức mới về cuộc sống đa dạng của cộng đồng các dân tộc
trên đất nước Việt Nam, đặc biệt là của đồng bào miền núi.
Sự đóng góp về văn học của Lan Khai là không nhỏ. Trong vòng mười
bảy năm sáng tác, ông đã để lại một khối lượng lớn tác phẩm với những đề tài
phong phú có giá trị tư tưởng và nghệ thuật. Song gần như những tác phẩm ấy
chưa được nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống tương xứng với tầm
vóc của ông. Đặc biệt những sáng tác về đề tài miền núi của Lan Khai đã góp
phần làm phong phú thêm gương mặt của nền văn học Việt Nam hiện đại.
Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai là một trong những nét
đặc sắc góp phần khẳng định tên tuổi, vị trí của ông trong nền văn học Việt
Nam những năm 1930 – 1945. Cùng thời với Lan Khai, trong sáng tác văn
xuôi của một số nhà văn như Thạch Lam, Xuân Diệu, Nguyễn Tuân,… chất



7

thơ, chất trữ tình cũng được thể hiện đậm nét trong mỗi trang văn viết về cuộc
sống và con người những năm trước Cách mạng. Song Chất thơ trong Truyện
đường rừng của Lan Khai, lại mang màu sắc riêng, nó thấm đẫm trong mỗi
trang viết của ông về thiên nhiên, con người và phong tục miền núi. Do vậy,
chọn Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai làm đề tài nghiên cứu,
chúng tôi muốn đi sâu tìm hiểu những đặc sắc và thành tựu riêng của nhà văn,
đồng thời thấy được một phong cách tiểu thuyết, truyện ngắn cũng như những
đóng góp của ông đối với nền văn học Việt Nam hiện đại.

2. Lịch sử vấn đề
Được đánh giá là một trong những cây bút sung mãn trong thời kì văn
học Việt Nam 1930 – 1945, Lan Khai đã để lại một số lượng lớn tác phẩm
nhiều thể loại như: tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết tâm lý xã hội, truyện đường
rừng, truyện tâm lý xã hội, ký, thơ ca, lý luận phê bình văn học… Trong đó
Truyện đường rừng của ông thu hút nhiều sự chú ý của bạn đọc và các nhà
nghiên cứu cũng chính những tác phẩm này đã góp phần tạo nên chỗ đứng
riêng của nhà văn trong nền văn học Việt Nam hiện đại.
• Trước Cách mạng tháng Tám:
Trước Cách mạng tháng Tám, có một số bài viết và một số tác giả đã
quan tâm đến sáng tác của Lan Khai như: Trần Huy Liệu, Trương Tửu, Hải
Triều, Phạm Mạnh Phan, Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan,… (Hiện nay đã
được tập hợp lại trong “Lan Khai nhà văn hiện thực xuất sắc”, Nhà xuất bản
Hội nhà văn, 2006). Đa số các tác giả của những bài viết, bài nghiên cứu này
mới đề cập đến những tác phẩm mang tính lịch sử, xã hội của Lan Khai.
Người đầu tiên quan tâm đến Truyện đường rừng của Lan Khai là nhà nghiên
cứu Trương Tửu. Trong bài viết về tác giả Lan Khai đăng trên báo Loa (Số

81, ra ngày thứ 5 - 1935) Trương Tửu đã gọi Lan Khai là “nhà nghệ sĩ của


8

rừng rú” vì chính Lan Khai bằng “năng lực nghệ sĩ thiên bẩm thúc giục, ông
cầm bút chép những chuyện lạ đường rừng, dắt ta vào một địa hạt xa xăm, tối
hiểm. Từ từ, hồi hộp, ông ẩn khẽ cánh cửa của rừng thẳm, mở lối cho nghệ
thuật bước vào một thế giới lạ lùng, đầy những hình trạng nhiệm mầu, đột
thú.
Trong phạm vi ấy ông vẫn chiếm địa vị đàn anh, trơ trọi như cây đa cổ
thụ giữa cánh đồng bát ngát”[43, 225] bởi lẽ “ông sống trong rừng rậm, núi
cao, cảm thấy cái đẹp của sơn lâm và cái hay của các dân Mèo, dân Thổ.
Luôn luôn ông chìm đắm trong những phút say khoái trá của giác quan.
Chung quanh mình, ông được ngắm tê mê ngàn vạn những hình ảnh thiên
nhiên mà một ngòi bút thiêng liêng điểm rồi lại xóa” và “Quả thực không có
ai yêu tha thiết rừng núi như Lan Khai. Ông cho nó một linh hồn. Ông thu nó
qua nét vẽ” [43, 225] và “Ông Lan Khai quả có con mắt tinh vi của nhà tiểu
thuyết tả thực. Hình như ghi đầy đủ được các vật xung quanh mình đối với
ông, là một cái thú riêng của nhà nghề, cũng như gửi tình cảm cho thiên
nhiên, ở một thi nhân, là cách đặt ống giác vào trái tim đau đớn”[44, 228].
Trong bài viết về “Văn Lan Khai”, nhà nghiên cứu Trương Tửu đã có những
đánh giá cao về ngòi bút tả cảnh của ông: “Trong các nhà văn tả cảnh hiện
đại, ông Lan Khai đáng liệt vào địa vị danh dự”[44, 238] và thỉnh thoảng
dưới ngòi bút Lan Khai “hình tượng nọ nối tiếp hình tượng kia thành một
điệu dài làm cho người đọc như bị mê sảng không biết mình ở trong mộng
hay trước cảnh thực” và “ văn ông bóng bẩy, đẹp đẽ. Không mấy khi ông tả
màu sắc bằng một phẩm từ cộc lộc. Ông phải dùng lối ví.
“Mái tóc màu hạt dẻ…”
“Đỉnh núi xa màu lơ nhạt…”

“Suối nước đen như mực loãng…”


9

(…)văn Lan Khai tổng hợp, đằm thắm và dễ cảm động”[44, 240]. Như
vậy, với ý kiến của Trương Tửu, ta có thể khẳng định vị trí của Truyện đường
rừng cũng như tài năng sáng tạo của Lan Khai trong miêu tả thiên nhiên miền
núi ngay từ đầu những năm 1930 và phần nào thấy được Chất thơ trong
Truyện đường rừng qua những bức tranh thiên nhiên và cuộc sống con người
đầy thơ mộng.
Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan trong cuốn “Nhà văn hiện đại”, 1942, đã
có những đánh giá xác đáng về thành tựu sáng tạo của Lan Khai. Khi bàn đến
loại Truyện đường rừng – thể loại mà ông cho là “loại trội nhất” và để thấy
được “tài nghệ của Lan Khai”, tác giả tập trung vào tìm hiểu các tiểu thuyết
Tiếng gọi của rừng thẳm và tập Truyện đường rừng, ông viết: “Đọc Tiếng gọi
của rừng thẳm người ta cảm về cái tâm hồn ngây thơ và chất phác của cô sơn
nữ bao nhiêu, thì đọc Truyện đường rừng của Lan Khai người ta lại ghê sợ về
những cái bí hiểm của rừng núi bấy nhiêu và người ta có cái cảm tưởng như
những chốn sơn lâm của Mường, Mán chỉ là những nơi ma thiêng nước độc,
người man di còn ở lẫn với thú dữ và… ma. Hai quyển sách là hai bộ mặt của
rừng: một đằng là cái vẻ đẹp của người, của cảnh phô bày trước mặt người lữ
khách; còn một đằng là những điều huyền bí ẩn náu ở sau những người và
những cảnh ấy”[17, 262]. Và theo Vũ Ngọc Phan thì “Đọc Truyện đường
rừng của Lan Khai, ta không nên nghị luận về hư thực, không nên đứng vào
mặt khoa học để bài bác; ta nên đọc với óc thơ mộng, pha chút huyền ảo của
cổ nhân, như khi đọc Liêu Trai của Bồ Tùng Linh vậy”[21, 263]. Ngoài ra
ông còn khẳng định tài năng viết truyện ngắn của Lan Khai: “Lan Khai là cây
bút rất tài tình để viết truyện ngắn. Không hiểu sao ông lại chỉ viết có tập
Truyện đường rừng? Thật đáng tiếc!”[22, 246]. Cũng theo Vũ Ngọc Phan thì

“Tiếng gọi của rừng thẳm là một tập truyện đường rừng tươi đẹp của Lan
Khai (…) Lời văn thật giản dị và linh động(…). Cả truyện đều là những cảnh


10

dịu dàng kế tiếp”. “Trong tập Truyện đường rừng của Lan Khai, truyện Tiền
mất lực (trang 97) có cái cốt cách của một truyện dài; chuyện thật cảm động,
nào lòng hào hiệp, nào sự chung tình, rồi cái kết cục của đôi nhân tình mới
oanh liệt làm sao! Rồi trong truyện còn điểm nhiều đoạn đầy thơ mộng. Cả
truyện là một bài thơ trường thiên có hương vị của rừng núi”[22, 159-160].
Những đánh giá trên của Vũ Ngọc Phan, phần nào đã gợi ý cho ta cách tiếp
cận vẻ đẹp của Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai, đồng thời
thấy được tài năng nghệ thuật của Lan Khai trong thể loại truyện ngắn.
Có thể nói rằng, trước 1945, các tác phẩm của nhà văn Lan Khai đã thu
hút được sự chú ý của không ít nhà nghiên cứu, phê bình văn học nổi tiếng.
Song hầu hết các bài nghiên cứu mới chỉ tập trung ở các tác phẩm tiểu thuyết.
Riêng mảng truyện ngắn của ông, ít nhiều các nhà nghiên cứu có đề cập đến
song chưa đầy đủ và toàn diện.
• Từ sau Cách mạng tháng Tám đến trước 1986:
Từ giữa những năm sáu mươi trở đi, rải rác ở hai miền Nam, Bắc có một
số bài viết tiếp tục đề cập đến Lan Khai và những sáng tác của ông. Theo
cuốn “Việt Nam văn học sử giản ước tân biên”, tập III, nhà nghiên cứu Phạm
Thế Ngũ trong phần “Tiểu thuyết đường rừng của Lan Khai” đã có những
nhận xét đánh giá cao sở trường viết tiểu thuyết và khả năng viết Truyện
đường rừng của Lan Khai: “Chúng ta thấy về tiểu thuyết đường rừng Thế Lữ
đã có viết nhưng chính Lan Khai mới là nhà văn của miền thượng du Bắc Việt
… Thế Lữ đứng từ ngoài nhìn vào, cố đem đầu óc khoa học để giải thích vài
bí mật đường rừng. Lan Khai muốn từ trong bước ra mở cửa cho ta chứng
kiến cái thế giới huyền bí li kì của dân thượng du”[20, 287]. Ngoài ra Phạm

Thế Ngũ còn đưa thêm một số ý kiến mới đánh giá xác đáng về văn phong
của Lan Khai: “là một cây bút biết tự chăm sóc và có nhiều đức tính văn


11

chương… Ở những tác phẩm, những trang ông viết kỹ hơn cả ta thấy một bút
pháp thực già dặn điêu luyện”[20, 292].
Trong cuốn “Mấy vấn đề văn học hiện thực phê phán Việt Nam”, 1968,
Nguyễn Đức Đàn cũng đề cập đến tác giả Lan Khai và tiểu thuyết Lầm Than
và đưa ra một số nhận xét “nhà văn lãng mạn rẽ bước chốc lát sang con
đường hiện thực … cố nhiên vốn hiểu biết của “Nhà văn đường rừng” về giai
cấp công nhân cũng khá mong manh…”.
Có thể nói, từ sau cách mạng tháng Tám đến trước 1986, là thời kì khá
dài do di sản văn học của Lan Khai bị thất lạc hoặc chưa được tái bản nên các
bài nghiên cứu, phê bình về ông còn thưa thớt.
• Từ 1986 đến nay:
Năm 1989, trong cuốn “Tổng tập văn học Việt Nam tập 29A” tác giả
Phan Cự Đệ trong bài “Khải Luận” đã đưa ra một vài nhận xét: “Lan Khai là
một nhà văn viết Truyện đường rừng và Tiểu thuyết lịch sử theo khuynh
hướng lãng mạn thoát ly. Tuy nhiên trong toàn bộ sáng tác của Lan Khai
cũng có một số truyện ngắn (Thằng gầy; Kẻ chiến bại) và tiểu thuyết (Lầm
than; Mực mài nước mắt) viết theo khuynh hướng hiện thực phê phán”. Nhìn
chung cho đến thời điểm này việc nghiên cứu về sự nghiệp văn học của Lan
Khai còn sơ lược.
Trên phụ san báo Văn nghệ ngày 19/08/1990, Gia Dũng có bài viết “Đôi
điều về nhà văn Lan Khai”, tác giả đã cung cấp một số tư liệu mới về lịch sử
quá trình sáng tác của nhà văn dựa trên nguồn tư liệu của địa phương và gia
đình Lan Khai. Bài viết đã giúp ta hiểu hơn về thân thế, sự nghiệp của nhà
văn: “Kể cả thời gian đi học và viết báo, viết văn, Lan Khai sống ở Hà Nội

chưa đầy mười năm, thời gian còn lại ông sống gần gũi gắn bó với miền núi.
Chính vì thế mà cuộc sống con người miền núi được thể hiện trong tác phẩm
của Lan Khai một cách ưu ái, trân trọng và khá đậm nét”[8, 313].


12

Tiếp đến là một số bài viết của tác giả Hoàng Minh Tường về Lan Khai
như “Hành hương về thủ đô kháng chiến” (Tuần báo văn nghệ 25/08/1990) và
“Kiếm sống bằng nghề văn” (Văn nghệ số 26, 1991) tác giả cũng cung cấp
thêm một số tư liệu về nhà văn Lan Khai trước cách mạng.
Trong “Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam” năm 1992, do Nguyễn
Quang Thắng và Nguyễn Bá Thế biên soạn, ở mục “Nguyễn Lan Khai” đã
khẳng định vị trí và đóng góp của nhà văn Lan Khai cho nền văn học nước
nhà những năm 1930 – 1945 của thế kỉ XX. Tiếp đó, trong cuốn “Chân dung
và giai thoại” (1992), tác giả Ngọc Giao trong bài “Lan Khai với truyện lạ
đường rừng” đã cung cấp thêm một số tư liệu về cuộc đời nghệ thuật của Lan
Khai trong những năm sống ở Hà Nội.
Năm 1997, trên báo “Giáo dục và thời đại” số 38, Hoàng Dạ Vũ có bài
viết “Vũ Trọng Phụng gặp Lan Khai”, giới thiệu về tình bạn của hai nhà văn
cùng thời. Năm 1998, Nhà xuất bản khoa học xã hội cho xuất bản cuốn “Văn
xuôi lãng mạn Việt Nam 1930 – 1945” (tập 2) trong đó có giới thiệu vắn tắt
về Lan Khai. Tác giả cuốn sách cho rằng “Lan Khai sáng tác chủ yếu tiểu
thuyết lịch sử và tiểu thuyết đường rừng”.
Tiếp đó, năm 2001, Nhà xuất bản văn học cho ra mắt bạn đọc cuốn “Từ
điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn cuối thế kỉ XIX – 1945”. Trong
cuốn sách các tác giả đã đề cập tới những đóng góp của Lan Khai trên lĩnh
vực tiểu thuyết Việt Nam hiện đại và giới thiệu vắn tắt về một số tác phẩm
“Lầm than”, “Cô Dung”, “Gái thời loạn”, “Suối Đàn”…
Trên báo Tiền phong cuối tháng 4,5,6,7/2001, tác giả Lan Phương trong

mục “Những điều ít được biết về nhà văn” đã cung cấp nhiều tư liệu về mối
quan hệ gắn bó giữa Lan Khai và các nhà văn cùng thời như: Tản Đà, Nguyễn
Tuân, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Hải Triều,… Trên báo Văn nghệ
Thành phố Hồ Chí Minh số 37 ra ngày 04/10/2001, tác giả Trần Mạnh Tiến


13

có bài viết “Vấn đề nhà văn trong quan niệm của Lâm Tuyền Khách”, tác giả
đã đánh giá cao tư tưởng văn nghệ của Lan Khai dựa trên các tư liệu lý luận
và phê bình văn học của nhà văn: “Từ quan niệm đến sáng tác, đương thời
Lan Khai đã thể hiện cái nhìn khá toàn diện và sâu sắc về vị trí nhà văn đối
với cuộc sống và nghệ thuật”[34, 194] và theo Lan Khai “Nhà văn là tinh hoa
của dân tộc và văn minh nhân loại được tỏa sáng bằng tài năng, tri thức và
nhân cách, cần có sự phấn đấu không ngừng vì lợi ích dân tộc và mục tiêu
cao cả nhất là làm ra cái đẹp để phụng sự con người… Phản ánh chân thực
cuộc sống là thước đo cái tâm, cái tài của người nghệ sĩ, là sức sống trường
tồn của nghệ thuật”[34, 194].
Tác giả Nguyễn Thanh Trường, trong luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ
văn: “Truyện đường rừng của Lan Khai”, 2001 khi nói về thiên nhiên trong
Truyện đường rừng có nhận xét: “Cảm nhận đầu tiên của người đọc khi đến
với những tác phẩm: Tiếng gọi của rừng thẳm, Đường đi Cao Bằng, Đỉnh non
Thần, Hồng Thầu, Mọi rợ, Suối Đàn, Mưa xuân vv… là thế giới thiên nhiên
trong những Truyện đường rừng này hiện lên thật đẹp, một vẻ đẹp chân thực
tươi trẻ vừa mộc mạc gần gũi thân quen lại rất mộng và thơ”[40, 34] và
“Trong số các nhà văn thuộc nền văn chương quốc ngữ từ 1945 trở về trước,
Lan Khai là cây bút viết về cuộc sống miền núi gây được nhiều ấn tượng sâu
sắc trong bạn đọc…. Đó là cảnh núi non trùng điệp, hùng vĩ, là những cảnh
sắc tươi sáng trong trẻo của bầu trời và vạn vật, những hương thơm của hoa
rừng, những lay động dịu êm của cây cỏ, những nét trẻ trung tràn đầy sức

sống của muôn loài. Và xen vào đó là hình ảnh của sông, suối, của những
màn sương mỏng lúc chiều buông, của những ánh nắng vàng tươi rói bao
trùm lên cả một không gian rộng lớn”[40, 33-34]. Từ đó Nguyễn Thanh
Trường đi đến khẳng định: “ta đến với rừng xanh yêu thương qua những
trang viết chứa chan cảm xúc của nhà văn là đến với cái đẹp trong sáng tràn


14

đầy sức sống làm ấm lòng người, là đến với một thế giới thiên nhiên chân
thực thơ mộng hòa hợp với con người”[40, 34]. Khi viết về con người miền
núi trong Truyện đường rừng của Lan Khai, tác giả cũng có những đánh giá
rất sâu sắc: “Con người trong truyện đường rừng của Lan Khai hiện lên một
cách chân thực, sinh động, hòa hợp với thiên nhiên với môi trường sống và
trở thành điểm sáng thẩm mĩ giữa núi rừng trùng điệp”[40, 102]. Đồng thời
trong luận văn của mình, Nguyễn Thanh Trường còn nhận xét: “Đọc tiểu
thuyết của Lan Khai, ta thấy sức cuốn hút mạnh mẽ của một ngôn ngữ nghệ
thuật giầu chất thơ lan tỏa trong nhiều trang viết. Nhà văn đã triệt để khai
thác vẻ đẹp của văn hóa dân gian để đưa vào trong tác phẩm của mình như
việc xen các câu ca dao, dân ca mượt mà, đằm thắm của đồng bào dân tộc
thiểu số vào trong nhiều trang tiểu thuyết”[40, 104]. Nhìn chung những đánh
giá của Nguyễn Thanh Trường đã cho ta một cái nhìn khái quát về nội dung
cũng như nghệ thuật Truyện đường rừng của Lan Khai.
Tác giả Nguyễn Xuân Nam trong bài viết “Sự nghiệp văn học của Lan
Khai một số điều cần tiếp tục đi sâu nghiên cứu” nhân kỉ niệm 100 năm ngày
sinh của Lan Khai, có đưa ra đánh giá: “Về tiểu thuyết đường rừng của Lan
Khai, cũng có những điều cần bàn thêm: Là người sinh sống quen thuộc với
núi rừng lại là một họa sĩ một nhà thơ, Lan Khai đã có những trang viết khá
đặc sắc trong các Truyện đường rừng của ông”[29, 83]. Cũng trong “Lan
Khai nhà văn hiện thực xuất sắc”, tác giả Nguyễn Thanh Trường trong bài

viết “Hình tượng người phụ nữ miền núi trong tác phẩm của Lan Khai” đã
nhấn mạnh bút pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật đặc sắc của Lan Khai
thông qua việc xây dựng thành công hình tượng người phụ nữ miền núi:
“Bằng bút pháp nghệ thuật so sánh, ví von, liên tưởng Lan Khai đã phác họa
thành công chân dung người phụ nữ từ ngoại hình cho đến nội tâm, vừa có


15

dấu ấn phong tục, vừa mang bản sắc của mỗi cộng đồng vừa có chiều sâu
nhân bản”[29, 98].
Trên báo Văn nghệ số 15, ngày 15/04/2006, trong bài viết: “Nhà văn
Lan Khai – người mở đường vào thế giới sơn lâm”, tác giả Trần Mạnh Tiến
khẳng định: “Tiểu thuyết đường rừng là những tác phẩm kết hợp giữa yếu tố
lãng mạn và hiện thực, đôi khi xen cả những yếu tố truyền kì làm cho câu
chuyện thêm “hương vị của rừng”. Riêng ở phạm vi này có thể xem Lan Khai
là nhà văn đã tìm một hướng đi riêng cho tiểu thuyết, tiêu biểu với các tác
phẩm Rừng khuya, Mọi rợ, Tiếng gọi của rừng thẳm, Suối Đàn, Tiền mất lực,
Hồng Thầu…” [33, 156] và “Sức hấp dẫn trong tiểu thuyết đường rừng biểu
hiện ở những bức tranh phong cảnh đặc sắc trong đó hiện lên chân dung sống
động của con người…Lan Khai là người nghệ sĩ đã mang đến cho tiểu thuyết
của mình những phẩm chất tinh túy của thơ ca và nhạc họa”[33,158]. Nói về
Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai, tác giả Trần Mạnh Tiến còn
đi sâu vào một số tác phẩm cụ thể và khẳng định: “Trong Rừng khuya đoạn
mô tả tấm thân nõn nà của Dua Phăn ngâm mình trong bồn nước trong vắt
giữa rừng xanh là một bức tranh tràn đầy mĩ cảm… Cái tên Suối Đàn không
chỉ là địa danh thôn bản mà còn là bản tình ca bất tận của thiên nhiên ban
tặng con người. Trong Chiếc nỏ cánh dâu cuộc tình giữa Pengai Lâng với
Mai Khâm trở nên sống động hơn bằng làn điệu dân ca Giarai uyển chuyển
qua tiếng hát của người thiếu nữ làm cho núi rừng Tây Nguyên thêm thơ

mộng” [33,158]. Và “Những trang viết của ông hiện lên nhiều từ ngữ giàu
tính tạo hình và biểu cảm, câu văn chứa nhiều ánh sáng và màu sắc với âm
thanh hương vị gợi ra những trường cảm giác mới lạ. Cùng đó là những biện
pháp so sánh ví von giàu sức liên tưởng tạo nên những vẻ đẹp thi ca trong
tiểu thuyết”[33,159].


16

Năm 2010, “Tuyển tập Lan Khai” được Trần Mạnh Tiến biên soạn và
giới thiệu, do Nhà xuất bản văn học phát hành đã đưa ra một cái nhìn tổng
quát về con người và sự nghiệp văn học của Lan Khai, đồng thời tập hợp hầu
hết những sáng tác của nhà văn từ tiểu thuyết, truyện ngắn đến kí, thơ ca, phê
bình văn học. Điều này đã giúp cho người đọc có cái nhìn đầy đủ, toàn diện
về những di sản văn học của ông trong đó có Truyện đường rừng.
Tóm lại, sự nghiệp văn chương của Lan Khai từ trước cách mạng tháng
Tám đến nay đã được nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu, đánh giá cao song chưa
được tiến hành thường xuyên và toàn diện. Đến nay chưa có một công trình
nào nghiên cứu một cách hệ thống, đầy đủ về Chất thơ trong Truyện đường
rừng của Lan Khai. Tuy trong các bài nghiên cứu của Trần Mạnh Tiến,
Nguyễn Thanh Trường có chú ý đến vẻ đẹp của của chất thơ trong Truyện
đường rừng của Lan Khai nhưng chưa đi sâu vào nghiên cứu một cách cụ thể
trên nhiều bình diện của từng tác phẩm mà mới chỉ dừng lại ở những nhận
định, đánh giá. Do vậy, luận văn này là công trình đầu tiên đi sâu vào nghiên
cứu một cách toàn diện và hệ thống từ những nhân tố tác động tạo nên chất
thơ và biểu hiện cụ thể vẻ đẹp của Chất thơ trong Truyện đường rừng của
Lan Khai.

3. Đối tượng và phạm vi, nhiệm vụ nghiên cứu.
Đối tượng nghiên cứu: Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan

Khai
Phạm vi nghiên cứu: Để thực hiện đề tài này, chúng tôi tiến hành khảo
sát toàn bộ những tác phẩm của Lan Khai trong mảng Truyện đường rừng bao
gồm các tác phẩm như:
 Về tiểu thuyết bao gồm:
Rừng khuya (1935);


17

Tiếng gọi của rừng thẳm (1939);
Dấu ngựa trên sương (1940);
Suối đàn (1941);
Chiếc nỏ cánh dâu (1941)
được Trần Mạnh Tiến sưu tập, biên soạn, giới thiệu trong “Lan Khai tuyển
tập” tập 1, NXB Văn học, 2010.
 Về truyện ngắn bao gồm:
Sóng nước Lô giang;
Người lạ;
Ma thuồng luồng;
Con thuồng luồng nhà họ Ma;
Con bò dưới thủy tề;
Đôi con vịt;
Mũi tên dẹp loạn;
Tiền mất lực;
Pàng Nhả;
Dưới miệng hùm;
Khảm khắc;
Tiếng sáo đêm thu;
Đêm ấy;

Bên rừng xuân,
Vì cánh hoa trôi…
được Trần Mạnh Tiến sưu tập và giới thiệu trong “Lan Khai tuyển truyện
ngắn”, NXB Hà Nội, 2011.
Ngoài ra chúng tôi còn tham khảo thêm một số tiểu thuyết lịch sử và tiểu
thuyết tâm lý xã hội của Lan Khai cũng đề cập đến thiên nhiên, con người


18

miền núi như: Ai lên phố cát (1937); Đỉnh non thần (1941); Mưa xuân
(1944),…
Nhiệm vụ nghiên cứu: Nhiệm vụ của đề tài này là nghiên cứu những
biểu hiện của chất thơ trong nội dung và nghệ thuật Truyện đường rừng của
Lan Khai qua những bức tranh thiên nhiên thơ mộng; những sơn nữ xinh đẹp,
trong sáng; trong những lễ hội, phong tục; trong ngôn từ nghệ thuật; ….để
góp phần khẳng định những đặc sắc của Lan Khai trong mảng Truyện đường
rừng.

4. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sẽ sử dụng phối hợp các phương
pháp nghiên cứu chính sau đây:
- Phương pháp hệ thống: Tiến hành tập hợp những tiểu thuyết và truyện
ngắn viết về miền núi của Lan Khai để khảo sát chất thơ trong những tác
phẩm đó như: bức tranh thiên nhiên thơ mộng, hình ảnh những sơn nữ xinh
đẹp, trong sáng; những chàng trai tài giỏi, gan dạ; những lễ hội mùa xuân;
những phong tục kén chồng, cưới hỏi,…
- Phương pháp phân tích tổng hợp: Chúng tôi tiến hành phân tích những
tiểu thuyết đường rừng và truyện đường rừng của Lan Khai thuộc phạm vi
nghiên cứu và chỉ ra biểu hiện của chất thơ trong nội dung và nghệ thuật của

các sáng tác đó.
- Phương pháp so sánh: Trong quá trình nghiên cứu Chất thơ trong
Truyện đường rừng của Lan Khai, khi cần thiết chúng tôi sẽ so sánh với chất
thơ trong tác phẩm của một số nhà văn khác để làm nổi bật nét đặc sắc và sự
sáng tạo của nhà văn.

5. Đóng góp của luận văn


19

Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu tương đối hệ thống về Chất thơ
trong truyện đường rừng của Lan Khai trên cơ sở tiếp thu những ý kiến đánh
giá của những người đi trước. Với công trình này, chúng tôi mong muốn góp
phần khẳng định vị trí của Lan Khai trong dòng văn học Việt Nam những
năm 1930 – 1945 và chỉ ra những nét đặc sắc trong phong cách nghệ thuật của
ông khi viết Truyện đường rừng.

6. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của
luận văn chúng tôi triển khai thành ba chương như sau:
Chương một: Những vấn đề chung
Trong chương này, người viết giới thiệu những nét cơ bản về cuộc đời
của nhà văn Lan Khai, đồng thời khẳng định sự nghiệp văn chương phong
phú, đa dạng của nhà văn cũng như vị trí Truyện đường rừng và những nhân
tố tác động góp phần tạo nên chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai.
Cùng với đó, người viết cũng tiến hành lí giải khái niệm về chất thơ và chất
thơ trong văn xuôi để làm cơ sở lí luận nền tảng cho việc nghiên cứu đề tài
này.
Chương hai: Chất thơ trong bức tranh thiên nhiên miền núi sống

động, nhiều màu sắc
Trong chương này, người viết đi vào phân tích chất thơ trong bức tranh
thiên nhiên miền núi sống động, nhiều màu sắc. Đó là một bức tranh tươi đẹp,
thơ mộng với những gam màu tươi sáng, ấm áp đầy tính nhạc, tính họa và
luôn giao hòa, gắn bó với con người. Đồng thời, người viết cũng tiến hành
phân tích bút pháp nghệ thuật miêu tả thiên nhiên tinh tế, giàu hình ảnh, cùng
với lối so sánh, ví von sinh động góp phần làm nổi bật chất thơ của bức tranh
thiên nhiên miền núi trong Truyện đường rừng của Lan Khai.
Chương ba: Chất thơ tỏa ra từ cuộc sống, con người miền núi


20

Trong chương này, người viết đi sâu vào tìm hiểu chất thơ tỏa ra từ cuộc
sống, con người miền núi. Đó là một cuộc sống tinh thần phong phú, đa dạng
mang đầy tính nhân văn với những lễ hội, phong tục đậm đà bản sắc dân tộc
cùng hình ảnh những con người miền núi chất phác, trọng tình nghĩa (những
chàng trai miền núi gan dạ, những cô sơn nữ xinh đẹp, trong sáng, thơ ngây
cùng những mối tình thơ mộng, đắm say giữa núi rừng tươi đẹp). Đồng thời
trong chương này, người viết cũng chú ý phân tích tình huống và cốt truyện
trữ tình cũng như ngôn từ nghệ thuật mang đậm chất ca dao, dân ca miền núi
để làm nổi bật chất thơ trong bức tranh về cuộc sống, con người miền núi
trong Truyện đường rừng của Lan Khai.


21

CHƯƠNG MỘT:
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. Lan Khai – nhà văn đường rừng xuất sắc

1.1.1 Một sự nghiệp văn chương phong phú, đa dạng
Lan Khai tên thật là Nguyễn Đình Khải, sinh ngày 24/6/1906 tại xã
Vĩnh Lộc, huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. Cha ông là cụ Nguyễn Đình
Chức, một nhà nho ưu tú thuộc dòng họ Nguyễn Đình có nguyên quán ở Thừa
Thiên Huế. Lan Khai từng kể lại về người cha của mình: “Cha tôi là một ông
nhà Nho kiêm nghề lương y, tính thích uống rượu ngâm thơ và rất yêu say
cảnh núi sông, hoa cỏ”[30, 11]. Nhà Nho ấy là người từng trải, có vốn văn
hóa uyên thâm và một tâm hồn phóng khoáng. Mẹ của Lan Khai là cụ Lỗ Thị
Thục một người phụ nữ nhân hậu, hiền lành, chịu thương chịu khó, có vốn
truyện dân gian phong phú.
Với gần 40 năm tuổi đời và gần 20 năm tuổi nghề, Lan Khai đã để lại
một sự nghiệp văn học đồ sộ với sự thể nghiệm hầu hết ở các thể loại: Tiểu
thuyết, Truyện ngắn, Kí, Thơ ca, Văn học dân gian, Thơ ca dân gian và cả Lí
luận và Phê bình văn học. Hầu hết các tác phẩm của Lan Khai đều rất đặc sắc,
thể hiện tài năng của nhà văn “Lâm Tuyền khách” và đề cao tính nhân văn,
tính chân thật trong văn học.
Có lẽ, người đọc biết đến Lan Khai đầu tiên với tư cách là một nhà tiểu
thuyết tâm lý xã hội. Lan Khai đặt chân vào làng tiểu thuyết trước tiên với đề
tài tâm lý xã hội, mở màn bằng cuốn ái tình tiểu thuyết Nước hồ Gươm (1928)
tiếp đó là hàng loạt các tiểu thuyết như: Cô Dung (1928- 1938), Lầm than
(1929- 1934, xuất bản 1938), Liếp ly (1938), Sóng lúa reo (1938), Nàng
(1940), Mực mài nước mắt (1941), Tội nhân hay nạn nhân (1941), Tội và


22

thương (1942), Mưa xuân (1942- 1943),… Đó là những bức tranh cuộc sống
từ nông thôn đến thành thị, hầm mỏ, nhà trường và môi trường gia đình, xã
hội cùng những cảnh đời và số phận riêng. Tác phẩm có sự phối hợp linh hoạt
giữa bút pháp hiện thực và lãng mạn, làm sống dậy chiều sâu về đời sống nội

tâm phức tạp của con người “thời kỳ Âu hóa” đầu thế kỷ XX.
Các tác phẩm Nơi ước hẹn (1934), Kiếp con tằm (1935), Mực mài nước
mắt (1941) của Lan Khai đã cho ta thấy những bức tranh nối tiếp về bi kịch
tinh thần của người nghệ sĩ trong xã hội thuộc địa. Đây là những sáng tác ra
đời trước cả Đời thừa, Trăng sáng và Sống mòn của Nam Cao nhiều năm.
Còn Liếp Ly (1938) là một câu chuyện tình lãng mạn giữa chàng trai Việt với
cô gái Lào.
Có thể nói tiểu thuyết tâm lý – xã hội của Lan Khai đã mở ra những
bức tranh sâu rộng về những con người và cảnh ngộ khác nhau. Mỗi câu
chuyện đặt ra một vấn đề bức thiết từ cuộc sống, được người viết vận dụng
linh hoạt nhiều khả năng thể hiện nghệ thuật. Đó là những câu chuyện giàu
tính hiện thực toát lên vốn sống phong phú của nhà văn.
Cùng với danh hiệu nhà tiểu thuyết tâm lý – xã hội, Lan Khai còn được
mệnh danh là nhà văn đường rừng với các truyện đường rừng phong phú, đặc
sắc gồm: tiểu thuyết và truyện ngắn. Về tiểu thuyết gồm: Lô HNồ (1932),
Tình và máu (1932), Mũi tên độc (1933), Lên thác xuống ghềnh (1934), Rừng
khuya (1935), Tiếng gọi của rừng thẳm (1936), Dấu ngựa trên sương (19391940), Hồng Thầu (1940), Suối Đàn (1941), Chiếc nỏ cánh dâu (1941), …
Bên cạnh đó, một số tác phẩm như: Gái thời loạn, Đỉnh non Thần, Bóng cờ
trắng trong sương mù, Trong cơn binh lửa,… Tuy là những tiểu thuyết lịch
sử, nhưng nhân vật, tập quán và địa danh vẫn là những bức tranh sinh động về
miền núi. Điều này làm tăng thêm sức hấp dẫn cho Truyện đường rừng của
Lan Khai. Về truyện ngắn gồm những tác phẩm như: Người lạ, Ma thuồng


23

luồng, Con thuồng luồng nhà họ Ma, Con bò dưới Thủy tề, Gò thần, Tiền mất
lực, Khảm khắc, Pàng Nhả, Dưới miệng hùm, Sóng nước Lô Giang,… Có thể
nói Truyện đường rừng là một trong những đóng góp lớn của Lan Khai, cho
thấy cái nhìn nhân văn sâu sắc về thiên nhiên đất nước con người. Bằng

những hình tượng nghệ thuật, Lan Khai đã góp phần xóa đi bức tường ngăn
cách giữa miền ngược với miền xuôi, giữa cộng đồng các dân tộc khác nhau
trên lãnh thổ Việt Nam.
Không chỉ là một nhà tiểu thuyết tâm lí xã hội, nhà văn đường rừng,
Lan Khai còn là một nhà tiểu thuyết lịch sử. Sinh ra và lớn lên trong một gia
đình có truyền thống yêu nước, Lan Khai luôn mang trong mình lịch sử của
quê hương đất nước. Nhà văn đồng thời cũng sống trọn thời kì lịch sử có
nhiều sự kiện trọng đại. Ông đã để lại một di sản lớn với gần 30 tiểu thuyết
lịch sử như: Gái thời loạn (1933), Chiếc ngai vàng (1935), Chàng đi Bồng
Nga (1938), Chàng áo xanh (1938), Bóng cờ trắng trong sương mù (1938),
Đỉnh non Thần (1940), Cưỡi đầu voi dữ (1940), Gửi cái xuân tàn (1941), Sầu
lên ngọn ải (1941), Người thù mặt trời (1941), Trăng nước hồ Tây (1941),
Treo bức chiến bào (1942), Trong cơn binh lửa (1942), Thành bại với anh
hùng (1942), Tình ngoài muôn dặm (1942), Rỡn sóng Bạch Đằng (1942),
Cánh buồm thoát tục (1942), Theo lớp mây đưa (1942), Ái tình và sự nghiệp
(1942), Giấc mơ bạo chúa (1942), Việt Nam- Ngươi đi đâu? (1941),… Đương
thời, khi viết tiểu thuyết lịch sử, các nhà văn Nguyễn Tử Siêu, Nguyễn Triệu
Luật, Phan Trần Chúc… nhằm tái hiện các sự kiện và nhân vật như nguyên
mẫu, nhưng với Lan Khai, ngoài việc bám sát các tư liệu lịch sử, ông còn
chọn cho mình một hướng đi riêng qua hư cấu nghệ thuật, thể hiện quan niệm
mới có chiều sâu nhân bản.
Ngoài tiểu thuyết tâm lý xã hội, truyện đường rừng, tiểu thuyết lịch sử,
Lan Khai còn có một số lượng tác phẩm đồ sộ ở thể loại truyện ngắn, kí, thơ